Honderd jaar geleden: “Psychodiagnostics” van Hermann Rorschach
Johan Vereycken
2021 wordt een feestelijk jaar voor wie de rorschachtest frequent gebruikt in de klinische praktijk. Honderd jaar geleden verscheen immers het boek “Psychodiagnostics” van de Zwitserse psychiater Hermann Rorschach waarmee de projectieve testdiagnostiek op de kaart gezet werd. Een internationaal congres in Genève zou dat luister bijzetten maar het coronavirus gooide roet in het eten. Dit congres is nu uitgesteld naar 2022.
De titel “Psychodiagnostics” was voor Hermann Rorschach te pretentieus. Zijn instrument stond nog maar in de kinderschoenen maar zijn naaste omgeving drong aan op een aansprekende titel. Vanaf 1911 had Rorschach grotendeels in zijn eentje aan dit “waarnemingsexperiment” gewerkt als instellingspsychiater in een afgelegen Zwitserse inrichting voor psychotische en schizofrene patiënten. Honderden tekeningen – het zijn immers geen inktvlekken – produceerde hij in de loop der jaren. Zonder de artistieke vaardigheden van deze kunstminnende psychiater zou de rorschachtest nooit het licht hebben gezien. Toen Hens in 1917 zijn doctoraatsthesis indiende waarin hij het verbeeldingsvermogen van psychiatrische patiënten, normale volwassenen en kinderen vergeleek met behulp van acht inktvlekken, oordeelde Rorschach de tijd rijp om met zijn eigen bevindingen naar buiten te komen. Uit de dissertatie van Hens die hij mee begeleidde, leerde hij eveneens dat de inhoud van de responsen niet differentieerde tussen de onderzoeksgroepen. Hij zou de analyse van de responsen dus primair baseren op de perceptuele aspecten. Rorschach bundelde zijn verzamelde gegevens in 1918 in een monografie aangevuld met een set van vijftien platen maar moest drie jaar wachten tot een uitgever zijn werk wilde uitgeven. De drukkosten van de platen vormden de grootste barrière. Bij de publicatie waren er slechts tien platen gedrukt die bovendien behoorlijk verschilden van de originele platen. Bekend is dat de saturatie van de zwarte inkt van de platen bij het drukken verminderd was waardoor er nu grijze tinten verschenen. Het zou de aanzet vormen om een nieuwe scoringsvariabele “schakering” in te voeren. De nietsvermoedende lezer heeft voorts de indruk dat de gerapporteerde gegevens in het boek afkomstig zijn van tien platen terwijl dat niet het geval is. Een omissie die de auteur later zwaar is aangerekend.
De respons op het boek was teleurstellend. Het verkocht nauwelijks zodat zijn weduwe Olga later verzuchtte dat Rorschach er amper 25 Zwitserse franken mee had verdiend. De recensies in Zwitserland of Duitsland waren lauw of negatief. Rorschach besefte dat zijn boek tekortkomingen vertoonde: de theoretische onderbouwing ontbrak door tijdsgebrek, het was een droge en technische verhandeling geworden die niet uitnodigde tot lectuur en het boek dreigde tussen wal en schip te vallen. Psychoanalytici waren afkerig van een scoringssysteem dat weinig plaats inruimde voor de inhoud van de responsen; de wetenschappelijke psychologen vonden het een psychoanalytisch instrument dat op een intuïtieve wijze werd geïnterpreteerd.
Acht maanden na de publicatie van “Psychodiagnostics” overleed Hermann Rorschach op 37-jarige leeftijd aan geperforeerde appendicitis en peronitis. Zijn voortijdige dood is in verband gebracht met de publicatie van het boek. Hij was uitgeput van het jarenlange monnikenwerk en vermoedelijk gedeprimeerd vanwege de geringe aandacht voor zijn boek. Zijn vriend Roemer die een alternatieve rorschachtest bij Hermann Rorschach afnam, constateerde dat zijn responsen heel wat depressieve inhouden bevatten. De doorbraak van de rorschachtest gebeurde niet in Europa maar in de Verenigde Staten nadat de Amerikaanse kinderpsychiater Levy kennismaakte met de test tijdens een opleidingsperiode in Zwitserland. Bij zijn terugkeer overtuigde hij collega’s van de waarde van de rorschachtest die vervolgens alle richtingen uitwaaierde in de Verenigde Staten omdat Rorschach geen theoretische onderbouwing had uitgewerkt. Er ontstonden diverse stromingen waarvan de aanhangers niet wilden samenwerken. Het was wachten tot John Exner in de jaren 60 de vijf belangrijkste Amerikaanse benaderingen tegen het licht hield en op basis daarvan het Comprehensive System ontwikkelde dat mettertijd zowel in de Verenigde Staten als Europa toonaangevend werd. Na het overlijden van Exner in 2006 zette een groep Amerikaanse psychologen zich aan het werk om een nieuw scoringssysteem voor de rorschachtest te ontwikkelen. Uit onderzoek was namelijk gebleken dat het Comprehensive System belangrijke mankementen vertoonde. In 2011 werd dan het Rorschach Performance Assessment System boven de doopvont gehouden dat inmiddels goed op weg is om de internationale standaard te worden om de rorschachtest op een verantwoorde wijze te gebruiken.
De auteur heeft voor het schrijven van deze bijdrage vooral geput uit de volgende bronnen:
Ellenberger (1954). The life and work of Hermann Rorschach. Bulletin of the Menninger Clinic. 18, 171-222.
Roemer, G. (1967). The Rorschach and Roemer Symbol Test series. The Journal of Nervous and Mental Disease, 144, 3, 185-197.
Searls, D. (2017). The inkblots. Hermann Rorschach, his iconic test, and the power of seeing. New York: Crown.